Zachodnią część Rzymu zajmuje najmniejsze państwo świata – Watykan. Watykan należy do najczęściej odwiedzanych miejsc w Europie. Przybywa tam corocznie około 5 milionów turystów. Dlatego też jako jedyne państwo Watykan w całości został wpisany na listę UNESCO. Jako Stolica Apostolska jest on siedzibą papieży, którzy przez wieki byli mecenasami sztuki.
Watykan jest niezależnym państwem, którego suwerenem jest papież sprawujący jednocześnie funkcje biskupa Rzymu i Najwyższego Kapłana Kościoła Katolickiego. Państwo to powstało w obecnej formie 11 lutego 1929 roku na mocy zawartych pomiędzy Kościołem a rządem włoskim Paktów Laterańskich. Obejmuje teren Ager Vaticanus, na prawym brzegu Tybru, gdzie ponieśli śmierć pierwsi chrześcijanie, między nimi także Święty Piotr. Do Państwa Watykańskiego należy Bazylika Świętego Piotra. Watykan zamieszkuje około 1000 mieszkańców, z czego zaledwie 40% ma obywatelstwo watykańskie. Głównymi mieszkańcami są tu księża, zakonnicy i urzędnicy duchowni. 100% mieszkańców to oczywiście katolicy. Watykan jest państwem wielonarodowościowym.
Dwa tysiące lat temu Watykan (Vaticano) był wyrastającym za miastem Rzymem wzgórzem zajętym przez ogrody i cmentarz. To właśnie tutaj cesarz Kaligula rozpoczął budowę wielkiego cyrku, dokończoną przez jednego z jego następców, Nerona. Arena stała się w 64 r. n.e. miejscem pierwszych wielkich prześladowań chrześcijan. Wyznawców nowej religii, oskarżanych o podpalenie Rzymu, rzucano na pastwę dzikim zwierzętom, a niektórzy służyli jako żywe pochodnie. Tradycja podaje, że na cmentarzu watykańskim, tuż przy arenie, pochowano w 67 r. św. Piotra.
Cesarz Konstantyn w 324 roku nakazał wzniesienie ku czci Świętego Piotra potężnej Bazyliki, która została następnie przebudowana i wzbogacona. Począwszy od 1506 roku pracowali przy niej Bramante, Rafael, B. Peruzzi, A. Sangallo i w końcu Michał Anioł. Ten ostatni, nawiązując do szkiców Bramantego, zaprojektował ogromną Bazylikę na planie krzyża greckiego, zwieńczoną wspaniałą kopułą o podwójnej czaszy. W pierwszych latach XVII wieku Maderna zmienił plan świątyni z krzyża greckiego na łaciński. Również jego dziełem jest obecna fasada Bazyliki. Późniejsza kolumnada otaczająca Plac Świętego Piotra jest dziełem Berniniego.
Via della Conciliazione dochodzi się do placu Świętego Piotra od strony Tybru. Pośrodku wznosi się na nim egipski obelisk, pochodzący z cyrku Nerona, a po obu stronach można podziwiać fontanny Maderny i Berniniego . W głębi placu znajdują się schody, które prowadzą do Bazyliki. Fasada z okazałym centralnym portykiem ozdobiona jest rzędem dziewięciu balkonów, z których środkowy to tak zwana Loggia delle Benedizioni. Stąd właśnie Namiestnik Chrystusa udziela tłumom wiernych zgromadzonym na Placu Świętego Piotra błogosławieństwa Urbi et Orbi. Przez pięcioro drzwi obramowanych marmurowymi kolumnami wchodzi się do atrium (przedsionka) zaprojektowanego przez Madernę i wzniesionego w latach 1608-1613. Atrium ozdabiają cenne dzieła sztuki, nad środkowym wejściem znajduje się mozaika Giotto Navicella, tam także stoi posąg Berniniego przedstawiający cesarza Konstantyna na koniu.
Środkowe, główne odrzwia wykonane zostały przez Antonio Filarete w latach 1440-1445. Przedstawione są na nich postaci Świętych Piotra i Pawła. Stanowią prawdziwe arcydzieło sztuki brązowniczej. Ostatnie z prawej strony to Święte Drzwi, które papież otwiera w lata jubileuszowe, używając do tego specjalnego młotka.
Bazylika św. Piotra na Watykanie to najświętszy kościół katolicki, reprezentacyjny kościół papieży, miejsce największych uroczystości kościelnych i cel pielgrzymek, zbudowany nad grobem św. Piotra jako trzynawowa, renensasowo-barokowa bazylika na planie krzyża łacińskiego z kopułą ponad głównym ołtarzem. To jedna z czterech bazylik patriarchalnych.
Wymiary bazyliki: 211,5 m długości, długość nawy poprzecznej 137,5 m., wysokość kopuły 119 m, a jej średnica 42 m. Bazylika stoi na miejscu bazyliki starochrześcijańskiej, wybudowanej około 326/344 przez cesarza Konstantyna i zburzonej w 1506 roku. W XV w. bazylika Konstantyna była w złym stanie technicznym i papież Mikołaj V podjął myśl o budowie nowej, zlecając już nawet opracowanie planów nowego kościoła. Podjęte prace szybko zostały jednak przerwane. Z myślą o miejscu na swój nagrobek budowę obecnie istniejącej bazyliki rozpoczął 1506 papież Juliusz II wg planu Bramantego z 1505. Miała to być, zgodnie z ideałami estetycznymi renesansu, budowla centralna na planie krzyża greckiego z kopułą. Projekt budowli centralnej wywołał sprzeciw wśród hierarchów Kościoła jako niezgodny z tradycja i stąd kilkakrotne zmiany planu bazyliki.
Po śmierci Bramantego budowę w latach 1514-1520 prowadził Rafael, który zmienił plan na podłużny. Kolejnymi budowniczymi bazyliki byli: Antonio da Sangallo starszy, B.Peruzzi i Antonio da Sangallo młodszy (do 1546), który wrócił do planu Bramantego. W latach 1547-1564 kontynuował budowę bazyliki Michał Anioł, który utrzymał centralne założenie, ale przeprojektował plan Bramantego podporządkowując calą budowle nowo zaprojektowanej olbrzymiej kopule.
Od 1567-1573 budowę wg planu Michała Anioła kontynuował G.Vignola. Jego następcą był Giacomo della Porta, który zmienił plan kopuły i dokończył jej budowę. W 1603 r. głównym architektem bazyliki został C.Maderna, który ponownie nadal kościołowi formę podłużną projektując 1607 trzynawowy korpus, a także przedsionek i fasadę z kolumnami biegnącymi przez cala wysokość kościoła. W 1626 bazylikę konsekrował papież Urban VIII.
Ostateczny kształt Bazylice nadal Gian Lorenzo Bernini, który zaprojektował baldachim nad grobem św. Piotra i ołtarz papieskim ze wspaniałymi, kręconymi kolumnami oraz przed bazylika eliptyczny plac z kolumnadą. Środkowe, główne drzwi wejściowe – prawdziwe arcydzieło sztuki brązowniczej – wykonane zostały przez Antonio Filarete w latach 1440-1445. Przedstawione są na nich postacie Świętych Piotra i Pawła. Ostatnie z prawej strony to Święte Drzwi, które papież otwiera w lata jubileuszowe, używając do tego specjalnego młotka.
Główny ołtarz Bazyliki znajduje się nad grobem św. Piotra. Samo miejsce z relikwiami Świętego znajduje się w zagłębieniu ze starożytną mozaiką przedstawiająca oblicze Chrystusa z V wieku. W tym miejscu wręcz przytłacza potęga kopuły wspierającej się na czterech niewiarygodnie wielkich kolumnach. Ozdobiono je niszami z postaciami świętych (związanych z relikwiami przechowywanymi w bazylice): św. Longin – rycerz rzymski, który skrócił mękę Pańską przebijając włócznią bok Chrystusa (grot z tej włóczni stanowi niezwykle cenną relikwię), postać św. Heleny, która znalazła Krzyż Święty – relikwie Krzyża Świętego czci cały chrześcijański świat, święta Weronika, która otarła chustą twarz Chrystusa niosącego krzyż na Golgotę (chusta również stanowi relikwię) i święty Andrzej Apostoł ze znakiem swojego męczeństwa – krzyżem.
Innym miejscem, przy którym często zatrzymują się wierni, jest zagadkowy posąg św. Piotra wykonany z brązu. Postać siedzącego apostoła na tronie od lat stanowi przedmiot dociekań i rozmaitych hipotez dotyczących jej pochodzenia i okresu powstania. Prawie każdy przychodzący do bazyliki pielgrzym uważa za swój niepisany obowiązek ucałować lub dotknąć stopy pierwszego namiestnika Chrystusa, toteż setki lat i miliony pocałunków i dotknięć wypolerowały i wygładziły ich szczegóły
Przy wejściu do Bazyliki, po prawej stronie znajduje się jedno z piękniejszych dzieł sztuki renesansu. Za kuloodporną szybą znajduje się „Pieta” Michała Anioła.
Pieta watykańska – rzeźba Michała Anioła powstała w latach 1498-1500. To słynne dzieło przedstawia Maryję trzymającą w ramionach zdjętego z krzyża Jezusa. Rzeźba odznacza się wyjątkową harmonią i pięknem, stanowiąc klasyczny przykład renesansowego podejścia do dzieła sztuki. Rzeźba jest wykończona, co ją odróżnia od pozostałych dzieł Michała Anioła. Uważa się, że artysta nadał Piecie elegancki wygląd poprzez wypolerowanie jej powierzchni słomą.
Jest to pierwsza z czterech piet Michała Anioła. Wykonanie rzeźby zostało zlecone przez francuskiego kardynała De Billheresa, oddelegowanego do Rzymu. Jako że przed przeniesieniem jej w obecne miejsce w XVIII wieku, rzeźba znajdowała się w kaplicy Św. Petronelli, gdzie pochowany został zleceniodawca, przypuszcza się, że oryginalnie miała stanowić część jego nagrobka. Dzieło zostało wykonane z marmuru, który artysta wybrał osobiście, udając się w tym celu do Carrary. Transport bryły do Rzymu trwał 9 miesięcy. Kilka dni po wystawieniu rzeźby na widok publiczny Michał Anioł usłyszał że autorstwo dzieła jest przypisywane Christoforo Solari. Pod wpływem złości, na szarfie znajdującej się na piersi Marii, umieścił napis „MICHEL ANGELUS BONAROTUS FLORENT FACIBAT” (Uczynił to Florentczyk, Michał Anioł Buonarroti). Później żałował tej impulsywnej i pod wpływem urażonej dumy podjętej decyzji i przysiągł nigdy więcej nie podpisywać dzieła swych rąk.
W podziemiach Bazyliki znajdują się groby papieży, korytarz otaczający grób św. Piotra, jedna z kaplic w podziemiach poświęcona jest Matce Bożej Częstochowskiej. Wykonano ją z okazji 1000-lecia chrztu Polski.
Do największych zabytków Watykanu należą też Ogrody watykańskie, Obserwatorium watykańskie, Pinakoteka, Kaplica Sykstyńska i Muzea Watykańskie.
Kaplica Sykstyńska została wzniesiona w latach 1475- 1481 na polecenie Sisto IV della Rovere, od imienia którego pochodzi jej nazwa. Ściany kaplicy zostały ozdobione freskami autorstwa największych ówczesnych malarzy: Perugino, Botticelli, Signorelli, Ghirlandaio. Freski przedstawiały historie Mojżesza i Chrystusa, portrety papieży, a także sztuczne draperie. Gwieździste niebo wymalował Matteo d’Amelia na inaugurację kaplicy. Prace nad kaplicą zostały ukończone w 1482 r, w rok później kaplica została poświęcona przez Sisto IV. Jednakże w 25 lat później Giulio II będący krewnym Sisto IV podjął decyzję o zmianie dekoracji kaplicy i powierzył to zadanie Michałowi Aniołowi. Kontrakt na wymalowanie fresków podpisany został 8 maja 1508 i zlecał artyście wymalowanie 12 postaci Apostołów. Papież jednak pod presją artysty zmuszony został do odstąpienia warunków kontraktu i pozostawił Michałowi Aniołowi wolna rękę w doborze tematyki. Buonarotti przedstawił na suficie 9 wydarzeń z księgi Genesi zgrupowanych tematycznie w trzy grupy.
1. Odzielenie światla od ciemności
2. Stworzenie planet
3. Stworzenie zwierząt
4. Stworzenie Adama
5. Stworzenie Ewy
6. Grzech pierwszych rodziców i wypędzenie z Raju
7. Budowanie Arki
8. Potop
9. Opilstwo Noego
Wzdłuż centralnego obrazu Michał Anioł przedstawił postacie Sybilli i Proroków. W rogach artysta umieścił niektóre wydarzenia z historii ocalenia ludu Izraela. Prace nad sufitem kaplicy zostały ukończone w 1512 r. i papież Giulio II przeprowadził uroczystą mszę inaugurującą kaplicę. W 1533 r Klemens VII zlecił ponownie Michałowi Aniołowi przemalowanie ściany, na której wcześniej znajdowały się freski Perguino. Na tej ścianie powstał wspaniały Sąd Ostateczny autorstwa Buonarottiego. Kaplica sykstyńska została odrestaurowana w latach 1979 i 1999, obecnie możemy podziwiać ponownie wspaniałe kolory i strukturę fresków.
Z terminem Muzeum Watykańskie wiążą się grupy instytucji usytuowanych częściowo w Watykanie, a częściowo w Lateranie. W 1471 Sykstus IV zaoferowal Rzymianom najstarszą kolekcję dzieł sztuki, którą nadal można podziwiać w Muzeum Kapitolińskim. Juliusz II przeniósł do Watykanu ze swojej kardynalskiej rezydencji posąg Apolla, którego po umieszczeniu na dziedzińcu nazwano Apollo Belwederski. Wraz z tym papieżem, prawdziwym synem Renesansu, można powiedzieć, że pasja do kolekcjonowania dzieł sztuki weszła w mury Watykanu. Wkrótce miejsce wybrane dla dzieł sztuki stało się nie wystarczająco duże. Były one trzymane nawet w loży Raffaella. Papież Pius V zaniechał tego typu praktyk. Faktycznie zamknął antykwariat oraz w usunął z Watykanu najcenniejsze posągi ofiarując je Muzeum Kapitolińskiemu.
Obecnie zgromadzono w Muzach Watykańskich, w różnych działach, najbogatszą kolekcję dzieł sztuki z całego świata. Kolekcja jest na tyle ogromna, iż według przewodników, gdyby poświęcić zaledwie kilkusekundową uwagę każdemu eksponatowi – obejrzenie całej kolekcji zajęłoby ponad 8 lat.
W ślad muzeów wchodzą:
Pinakoteka – muzeum powstałe podczas pontyfikatu Piusa VI. Gromadzi obrazy od wczesnego renesansu do XIX wieku. Można w niej zobaczyć dzieła takich mistrzów jak Giotto, Bellini, Leonardo da Vinci, Caravaggio, Domenichino, Guido Reni i wielu innych. W salach pinakoteki znajduje się także zbiór ikon bizantyjskich. Galeria obrazów zgromadzona przez Piusa VI została wywieziona przez Francuzów. Po kongresie wiedeńskim zbiory odtworzył Canova odzyskując część kolekcji. Pius IX, po paktatach laterańskich, zreorganizował Watykan i w 1932 r. przeniósł do obecnej siedziby. Kolekcja liczy 432 obrazy, prócz tego fragmenty fresków i ołtarzy.
Muzeum Pio-Clementino – zapoczątkowała kolekcja rzeźb antycznych zgromadzona przez Klemensa XIV i Piusa VI. Wśród greckich i rzymskich rzeźb najbardziej znane są: Apollo Belwederski, Grupa Laokoona i Tors Belwederski.
Muzeum Etruskie (założone w 1836 i Muzeum Egipskie (założone w 1839 przez Grzegorza XVI gromadzi zabytki pochodzące z wykopalisk prowadzonych na terenach południowej Etrurii i w Egipcie.
Muzeum Misyjno-Etnologiczne (założone w 1925 przez Piusa XI). Muzeum Podzielone jest na 2 części: pierwszą (Il Percorso principale) poświęcona tylko historii różnych religii w poszczególnych krajach pozaeuropejskich. Muzeum to podzielone jest na 25 działów obejmujących różne kraje lub większe strefy kulturowo-religijne (Chiny, Japonia, Korea, Tybet – Mongolia, Indochiny, subkontynent Indii, Indonezja – Filipiny, Polinezja, Melanezja, Australia, Etiopia, Madagaskar, Afryka, Ameryka, Persja). Ta część jest ogólnie dostępna dla publiczności. Druga część jest to muzeum – etnologii (Il Percorso secondario). Ten dział mogą oglądać tylko wybrane grupy specjalistów, na zamówienie. Eksponaty w muzeum to głównie dary ofiarowywane papieżom oraz z wykopalisk. W latach 1967-1996 dyrektorem tego muzeum był Polak ks. Józef Penkowski.
Muzeum Chiaramonti – powstało z inicjatywy Piusa VII w 1807, gromadzi kolekcję rzeźb antycznych powstałych w okresie od I wieku p.n.e. do III wieku.
W licznych galeriach zgromadzone są zbiory arrasów, map i ksiąg. Do ciągu muzealnego zostały włączone Stanze, czyli pomieszczenia ozdobione freskami przez m.in. Rafaela oraz Kaplica Sykstyńska. W Sali Sobieskiego eksponowany jest obraz Jana Matejki przedstawiający Jana III Sobieskiego po zwycięstwie pod Wiedniem. Na obrazie król podaje list z wiadomością o pokonaniu Turków księdzu, który przekazuje go wraz ze zdobytym sztandarem papieżowi. Obraz został podarowany przez Jana Matejkę papieżowi z okazji obchodów 200. rocznicy stoczenia zwycięskiej bitwy.
Do Watykanu należą również zabytki znajdujące się poza jego granicami, należy do nich chociażby Bazylika Laterańska znajdująca się w Rzymie. 5 Uniwersytetów papieskich znajdujących się w Rzymie również wliczanych jest w poczet zabytków watykańskich min. Uniwersytet św. Tomasz z Akwinu czy papieski Uniwersytet Salezjański.
