Małopolska jest pod względem posiadanych zabytków jednym z najcenniejszych regionów w Polsce. Na szczególną uwagę zasługuje tu ogromna ilość zachowanych budowli drewnianych o różnym przeznaczeniu i pochodzeniu. Kościoły, cerkwie, zespoły zabudowy miejskiej i wiejskiej należą do najbardziej wartościowych w kraju. Zdecydowana większość z nich znajduje się w bardzo dobrym stanie technicznym i jest nadal użytkowana. Wiele przeszło w ostatnich latach gruntowne remonty, które sprawiły, że odzyskały one dawny blask.
W 2001 roku powołano do życia Szlak Architektury Drewnianej w Małopolsce. Jest on częścią projektu obejmującego także województwa podkarpackie, śląskie, a w ostatnim czasie także świętokrzyskie. Jego celem jest popularyzowanie oraz jak najlepsze wyeksponowanie i udostępnienie zabytków architektury drewnianej.
Na małopolskim Szlaku znajduje się w tej chwili 251 obiektów. Całość terenu została podzielna na cztery rejony: Kraków i okolice, Tarnów i okolice, Nowy Sącz i Gorlice oraz Orawa, Podhale, Spisz i Pieniny. W ich ramach wytyczono trasy pozwalające na poznawanie kolejnych zabytków. Oczywiście jest to tylko jedna z propozycji zwiedzania, a trasy można komponować dowolnie samemu.
Ze względu na pochodzenie i przeznaczenie na Szlaku wyróżnić można 125 kościołów, 49 cerkwi, 23 zespoły zabudowań, 16 muzeów mieszczących się w obiektach drewnianych i prezentujących ich wystrój, 9 skansenów oraz 29 innych pojedynczych obiektów o różnym przeznaczeniu (dwory, spichlerze, kaplice, kuźnie). W sezonie turystycznym wiele z nich objętych jest specjalnym programem Otwarty Szlak Architektury Drewnianej, w ramach którego dyżurują w nich przewodnicy, którzy za darmo oprowadzają po obiektach.
Największą grupę pośród obiektów znajdujących się na Szlaku w Małopolsce stanowią kościoły. Większość z nich użytkowana jest do dziś przez lokalne społeczności, przez co są nie tyko wspaniałym przykładem dawnego budownictwa ale także wciąż żywymi centrami lokalnej społeczności. Niewątpliwymi perełkami Szlaku są 4 obiekty wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. W 2003 roku wpis uzyskały kościoły z Binarowej koło Biecza, Sękowej koło Gorlic, Dębna Podhalańskiego oraz Lipnicy Murowanej.
Kościół pod wezwaniem świętych Filipa i Jakuba w Sękowej zachwycał największych polskich malarzy XIX wieku. Malowali go miedzy innymi Wyspiański, Mehoffer czy Matejko. Jego wysmukła sylwetka z ogromnymi sobotami przedłużającymi spadzisty, kalenicowy dach nie ma sobie równych w Polsce i Europie. Z kolei patrząc na bryłę kościoła pod wezwaniem świętego Michała Archanioła w Binarowej trudno zgadnąć jak wielkie skarby kryje on w swym wnętrzu. Wspaniałe polichromie od patronowych na stropie po majestatyczne sceny figuralne na ścianach prezbiterium i nawy sprawiają, że można się tu czuć jak przeniesionym w sam środek obrazu.
Kościół w Dębnie Podhalańskim wiele osób kojarzy z serialu „Janosik”. W tej bowiem świątyni kręcono scenę ślubu sławnego zbójnika z Maryną. Tu także zobaczyć można piękne polichromie. Atrakcją są niezwykłe, przywiezione z Chin dzwonki, które mają już ponad 700 lat i wciąż są używane podczas nabożeństw. Najmniejszym z wpisanych na Listę UNESCO kościołów jest świątynia z Lipnicy Murowanej pod wezwaniem świętego Leonarda. Pełni ona obecnie funkcję kaplicy cmentarnej. W bogato polichromowanym wnętrzu zobaczyć można dawny pogański posąg Światowida, na którym opiera się ołtarz.
Wielkim bogactwem Szlaku w Małopolsce są drewniane cerkwie. Są one pozostałością po mieszkających tu do czasów powojennych wysiedleń Łemkach. Zdecydowana większość z nich zbudowana jest w stylu zachodniołemkowskim charakteryzującym się trójdzielną konstrukcją składającą się z niewielkiego prezbiterium, szerokiej nawy głównej oraz posadowionej nad babińcem wieży. Budowle te zachowują wspaniałą harmonię, a ich bryły można łatwo wpisać w trójkąt prostokątny. We wnętrzach większości z nich zachowały się ikonostasy oraz polichromie. Ze względu na ogromna wartość historyczną i artystyczną na Listę UNESCO czterech z nich – z Kwiatonia, Owczar, Brunarów oraz Powroźnika.
Specjalne miejsce na Szlaku zajmują zespoły dawnej zabudowy drewnianej. Małopolska jest jednym z nielicznych już miejsc w Polsce, gdzie wciąż oglądać można tradycyjny wygląd dawnych miasteczek i wsi. Warto zwrócić tu uwagę na leżące w okolicach Tarnowa Zalipie, gdzie do dziś drewniane domy ozdabiane są pięknymi motywami kwiatowymi. Z kolei leżące na dawnej Łemkowszczyźnie Bartne poszczycić się może wieloma tradycyjnymi zagrodami jednobudynkowymi, tak zwanymi chyżami. Niezwykle malownicze są też niewielkie małopolskie miasteczka z drewnianymi domami przysłupowymi. Można je oglądać między innymi w Lanckoronie czy Zakliczynie. Nie można też zapominać o starym budownictwie góralskim, które podziwiać można w starej części Zakopanego czy Chochołowa.
Oddzielną część położonych na szlaku obiektów zajmują skanseny i muzea. W tych pierwszych odtworzono wygląd dawnych wsi i miasteczek Małopolski korzystając z obiektów istniejących, które zostały tu przeniesione. Muzea z kolei zlokalizowane są w obiektach istniejących na swoich miejscach od początku i mają na celu pokazanie tego, jak wyglądało życie w takich zabudowaniach.
Szlak Architektury Drewnianej pozwala na zapoznanie się z bogactwem tradycyjnego budownictwa w regionie . Można go zwiedzać metodycznie, obiekt po obiekcie albo traktować jako wskazówkę co zobaczyć podczas wycieczek pieszych, rowerowych czy samochodowych po Małopolsce. A wstąpić do tych obiektów naprawdę warto bo to prawdziwe piękno tyle, że w drewnie zaklęte.
